پاپ فرانسیس، رهبر کلیسای کاتولیک با بیش از ۱.۴ میلیارد پیرو، روز دوشنبه ۲۱ مارس ۲۰۲۵ در سن ۸۸ سالگی درگذشت. وی که با نام خورخه ماریو برگولیو در آرژانتین به دنیا آمد، در ۱۳ مارس ۲۰۱۳ پس از کناره‌گیری پاپ بندیکت شانزدهم به رهبری کلیسا انتخاب شد و نام «فرانسیس» را به افتخار سنت فرانسیس آسیزی برگزید.

واتیکان در بیانیه‌ای درگذشت او اعلام کرد: «تمام زندگی او وقف خدمت به خدا و کلیسای او بود. او ما را به زندگی بر پایه ارزش‌های انجیل با وفاداری، شجاعت و عشق همگانی، به‌ویژه از طریق حمایت از فقرا و به حاشیه‌رانده‌شدگان، دعوت کرد.»

در ادامه، چند نکته مهم درباره پاپ فرانسیس و کلیسای کاتولیک در ایران مرور می شود:

نخستین پاپ غیراروپایی پس از ۱۳ قرن

پاپ فرانسیس اهل آرژانتین بود و در سال ۲۰۱۳، به‌عنوان نخستین پاپ غیراروپایی در نزدیک به ۱۳ قرن گذشته انتخاب شد؛ قرن‌ها پس از درگذشت پاپ گریگوری سوم اهل سوریه در سال ۷۴۱ میلادی. این انتخاب نمادی از شناسایی نقش فزاینده جنوب جهانی (Global South) در مسیحیت بود؛ جایی که بنا بر آمار مرکز پژوهشی پیو (Pew)، اکنون نزدیک به دوسوم مسیحیان جهان زندگی می‌کنند. جنوب جهانی اصطلاحی است که برای اشاره به کشورهای آفریقا، آسیا، آمریکای لاتین و کارائیب و اقیانوسیه به کار می‌رود. حضور پاپی از آمریکای لاتین، کلیسا را به واقعیت‌های اجتماعی، معنوی و اقتصادی جوامع رو به رشد نزدیک‌تر ساخت. تجربه زندگی پاپ در منطقه‌ای با میراث نابرابری اقتصادی و ایمان زنده، به او این امکان را داد تا مسائل جهانی را نه به‌صورت انتزاعی، بلکه به‌عنوان دغدغه‌هایی عمیقاً انسانی درک و مطرح کند.

سال‌های شکل‌گیری در بستر جنگ و مهاجرت

پاپ فرانسیس در خانواده‌ای مهاجر در بوئنوس آیرس و در دوران جنگ جهانی دوم رشد یافت. دیدگاه او نسبت به جهان، تحت تأثیر تبعات جابه‌جایی، دشواری‌های زندگی و آرزوی صلح شکل گرفت. بیزاری عمیق او از جنگ و دفاع پرشورش از عدالت اجتماعی، ریشه در همین تجارب نخستین داشت. او در واپسین خدمت عمومی خود، یعنی مراسم عید پاک در آوریل ۲۰۲۵، بار دیگر خواستار آتش‌بس فوری، صلح، و خلع سلاح در مناطق درگیر جهان، از جمله غزه شد؛ نشانه‌ای از تعهد راسخ او به صلح، حتی در میانه پیچیدگی‌های سیاسی.

پاپی از جنس مردم

پاپ فرانسیس بی‌تردید به‌عنوان رهبری مردمی و فروتن در یادها خواهد ماند. انتخاب نام «فرانسیس» الهام‌گرفته از قدیس فرانسیس آسیزی، نمادی از تعهد او به سادگی، همراهی با فقرا و احترام به آفرینش بود. او بسیاری از امتیازات تشریفاتی پاپی را کنار گذاشت و زندگی ساده، ارتباط مستقیم با ایمانداران و سبک زندگی شبانی را برگزید که فاصله میان واتیکان و مردم عادی را کاهش داد.

شبانی برای به حاشیه رانده شدگان

پاپ فرانسیس در مقام رهبر معنوی بیش از یک میلیارد کاتولیک، الگوی رهبری خدمت‌گزار را مجسم ساخت. او بارها پای زندانیان را شست، پناهجویان را در آغوش گرفت و کرامت مهاجران را برجسته ساخت. در سال ۲۰۱۹، او در اقدامی نمادین، در برابر رهبران در حال جنگ سودان جنوبی زانو زد و پای آن‌ها را بوسید تا ایشان را به پایان دادن به درگیری دعوت کند—نمادی پرقدرت از اقتدار اخلاقی او در خدمت صلح و آشتی.

اصلاح گری شجاع و فروتن

دوره رهبری پاپ فرانسیس با اصلاحات پر چالش و تلاش برای مقابله با فساد مالی در واتیکان و سوءاستفاده جنسی از کودکان در نهادهای زیر نظر آن همراه بود. او در این راستا اقدامات ساختاری و نیز روحانی انجام داد. از جمله این اقدامات عذرخواهی رسمی او به خاطر نقش کلیسای کاتولیک در اداره مدارس شبانه‌روزی بود که در آن کودکان بومی کانادا را به زور از والدینشان جدا می‌کردند و تلاش می‌شد آنها را در جامعه اروپایی جذب کنند. این اقدامات شجاعانه و آمیخته با فروتنی، نه‌تنها برای تغییرات ساختاری لازم بود، بلکه در بازسازی اعتبار کلیسا در عصری با نگاه انتقادی به نهادهای دینی بسیار موثر بود.

پیشرو در گفت‌وگوی ادیان

فرانسیس در طول ۱۲ سال خدمت خود به عنوان پاپ با رهبران دیگر ادیان نیز چندین ملاقات مهم و تاریخی داشت. او در سال ۲۰۲۱ در دیدار از مسیحیان عراق، با آیت‌الله علی سیستانی مرجع دینی شیعیان نیز ملاقات کرد. او در جریان این سفر افراط گرایی و خشونت به نام دین را محکوم کرد و آن را “خیانت به دین” خواند. این ملاقات مورد استقبال مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران، که علی خامنه‌ای را “ولی امر مسلمین جهان” می‌خوانند، قرار نگرفت. ملاقات پاپ یادآور یک واقعه تاریخی و نمادین بود. در سال ۱۲۱۹ میلادی، راهب ایتالیایی، فرانسیس آسیسی، در جریان پنجمین جنگ صلیبی در مصر با سلطان الکامل محمد بن عادل ملاقات کرد. از این دیدار که در میانه جنگهایی خونین رخ داد، به عنوان نمادی از گفت‌وگوی ادیان یاد میشود.

متعهد به همبستگی و اتحاد

پاپ فرانسیس الهام بخش مسیحیان زیادی بود و صدای او فراتر از کلیسای کاتولیک نیز شنیده می‌شد. او چهره‌ای وحدت‌بخش در میان مسیحیان بود و برای التیام و ترمیم شکاف با کلیسای ارتدوکس شرقی تلاش زیادی انجام داد. او همچنین با انگلیکن‌ها، لوتری‌ها و متدیست‌ها نیز همکاری کرد. فرانسیس که به سنگینی مسئولیتش و ضرورت همبستگی باور داشت معتقد بود «به هر کمکی که بتوانم دریافت کنم، نیاز دارم.»

مدافع همیشگی صلح

به پشتوانه جایگاه معنوی خود، پاپ فرانسیس تلاشهای جدی برای صلح کرد. او موفق شد رؤسای‌جمهور اسرائیل و فلسطین را متقاعد کند تا در کنار او برای صلح دعا کنند. فرانسیس روز قبل از درگذشتش، در اجرای آخرین مراسم عید رستاخیز مسیح در ۲۰ آوریل ۲۰۲۵، خواستار صلح، آتش بس، خلع سلاح و آزادی دینی در کشورهایی از سراسر جهان شد شد. پاپ در پیامی که در این مراسم قرائت شد، آتش‌بس در غزه، صلح در اوکراین، توافق صلح آذربایجان و ارمنستان، آشتی ملی در میانمار، خلع سلاح و آزادی دینی در آفریقا (از جمله سودان، کنگو، و ساحل) را خواستار شد . او تاکید کرد که «صلح بدون آزادی دین، آزادی اندیشه، آزادی بیان و احترام به نظرات دیگران وجود ندارد.» او بدون این که از یک جناح درگیر جانبداری کند «نزدیکی خود را به رنجهای مسیحیان در فلسطین و اسرائیل، و همه مردم اسرائیل و مردم فلسطین» ابراز کرد.

جامعه کاتولیک‌ها در ایران
جامعه کاتولیک لاتین در ایران که عمدتاً شامل اتباع غیرایرانی است، حدود دو هزار نفر تخمین زده می‌شود. این در حالی است که جمعیت کل کاتولیک‌ها، مشتمل بر ارمنی‌ها، کلدانی‌ها و نوکیشان، حدود شش هزار نفر برآورد شده است.

میراث خدمت کاتولیکی در ایران
فعالیت کشیشان کاتولیک در دوران معاصر به دهه سوم قرن نوزدهم باز می‌گردد. از اواخر دوره قاجار تا شروع نظام جمهوری اسلامی، میسیونرهای کاتولیک، مانند کشیشان و میسیونرهای پروتستان، به‌طور جدی به فعالیت‌های آموزشی و درمانی در ایران پرداختند و دهها مدرسه و بیمارستان در شهرهای گوشه و کنار ایران ساختند. دانش‌آموختگان مدارس کاتولیک «ژاندارک» و «سن لویی» به چهره ها و مشاهیر تاثیرگذار ایران بدل شدند.

سرکوب کاتولیک های فارسی‌زبان ایران

تنها چند ماه پس از انتخاب پاپ فرانسیس به عنوان رهبر کلیسای کاتولیک، نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی، در ۲۷ مرداد ماه ۱۳۹۲ (برابر با ۱۸ اوت ۲۰۱۳) ورود مسیحیان فارسی زبان به کلیسای کاتولیک «حضرت ابراهیم» را ممنوع اعلام کردند. نهادهای امنیتی « ایگنازیو بدینی»، اسقف منصوب واتیکان را تهدید کردند که در صورت ادامه حضور مسیحیان فارسی زبان در این کلیسا، ویزای کار او تمدید نخواهد شد. اسقف بدینی ۹ سال پس از ویلیام باردن، اسقف اعظم پیشین کاتولیک‌ها در ایران، که در سال ۱۹۸۲ از کشور اخراج شده بود، به این سمت برگزیده شد.

کلیسایی تحت نظر و کاردینال آنها

واتیکان، روز ۱۶ فوریه سال ۲۰۲۱ دومینیک متیو بلژیکی را به عنوان اسقف اعظم کلیسای کاتولیک لاتین و مسئول «شبانی قوم خداوند در ایران» در ایران منصوب کرد. آژانس خبری کاتولیک با انتشار این خبر یادآور شد که دولت جمهوری اسلامی از نزدیک با دوربین‌های مدار بسته کلیساهای کاتولیک را تحت نظر دارد. در تقویم کلیسای کاتولیک، این روز به یاد «قدیس اسقف ماروتا»، نامگذاری شده که در قرن چهارم میلادی در امپراطوری ایران زندگی می‌کرد و تلاش فراوانی برای توقف اذیت و آزار مسیحیان انجام داد. دومینیک متیو، که از سوی پاپ فرانسیس به عنوان کاردینال منصوب شده حالا در جمع اعضای عالی‌رتبه‌ای قرار دارد که در نشست محرمانه کلیسای سیستین، رهبر آینده کاتولیک‌های جهان را برمی‌گزینند.

پاپی که برای کلیسای آزاردیدهاش دعا میکرد

پاپ فرانسیس به خوبی از رشد جامعه مسیحی نوکیشان کاتولیک در ایران و تداوم آزار آنها آگاه بود. انوشه (ورونیکا) رضابخش و فرزندش سهیل (آگوستین) زرگرزاده‌ثانی، از جمله نوکیشان مسیحی کاتولیک بودند که در سال ۱۳۹۵ (۲۱۶) توسط نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی ایران بازداشت شدند. این شهروندان مسیحی، بعد از دستکم پنج ماه بازداشت با قرار وثیقه آزاد شدند. دادگاه انقلاب در نهایت آقای زرگرزاده را به پنج سال حبس تعزیری محکوم کرد، هر چند در مرحله تجدید نظر این حکم به ۳ ماه کاهش یافت. اسناد افشا شده از سوی گروه هکری «عدالت علی» در سال ۲۰۲۳ نشان داد که شماری از نوکیشان کاتولیک در سال ۱۴۰۰ (۲۰۲۱) به اتهام «اقدام عليه امنيت كشور از طريق اداره تشكيلات و گروه غير قانونی كليسای خانگی مسيحيت تبشيری» به پنج سال زندان محکوم شده‌اند. پاپ به درستی تشخیص میداد که سرکوبگران بین باورمندان مسیحی کاتولیک، ارتودکس و پروتستان فرقی نمیشناسند.

پاپ فرانسیس میراثی ژرف از فروتنی، شفقت و گفت‌وگوی بین‌ادیانی از خود برجای گذاشت—میراثی که در دل کلیسا و فراتر از آن طنین‌انداز شد. جای او که بی‌وقفه خواستار عدالت، آزادی و صلح بود، خالی خواهد بود، امید اینکه پژواک صدایش همچنان رسا برجای بماند.